سد محمد رضا شاه

سال 1339 آغاز پروژه سد دز

پروژه احداث بلند ترین سد خاور میانه و خاور دور توسط سازمان برنامه ایران بنا نهاد ه شد . این سد به منظور آبیاری یک میلیون و هشتصد هزار هکتار از زمینهای قابل کشت دشت خوزستان ونیز به منظور تامین انرژی سودمند برق احداث میشد . طرح و نقشه این سد محول شد به موسسه عمران و منابع نیویورک که امکانات خود را در اختیار مشاورین برق میلان در طراحی این سد گذاشت . پس از رقابتی بین بزرگترین شرکتهای ساختمانی سازمان برنامه اجرای این مهم را به عهده شرکت میلانی  " امپرزیت جی لولا لودِ جی یا نی " گذاشت .
کاربا مساحی محل در آذر ماه 1338 آغاز شد . پی ریزی محل کار ، ساختن جاده ها و تونلها حفاریها و کابلهای نقاله فاصله زیاد تا مرکز تدارکاتی ، کار آماده سازی را مخصوصا بحث انگیز و پراهمیت ساخت . رسیدن به گلوگاه رودخانه از بزرگترین موانع اولیه ای بود که میبایست از سر راه برداشته شود . در وهله اول ساختن جاده ای به آن لبه باز مشرف به دره عمیق کار نسبتا آسانی بود اما ساختار جغرافیایی محل و دیواره هایش که تقریبا بطور عمودی از رودخانه سر به فلک کشیده شده بود ، تنها راه ممکن برای دستیابی به محل احداث سد در قعر دره ، منحصر به حفر تونلی بود که شش کیلومتر طول داشت و دارای مقطعی به سطح 35 مترمربع بود که بصورت زیکزاک و مارپیچی به قعر دره میرسید . به منظور تخلیه آب محل کار میبایست آب رودخانه دز با تونل انحرافی به محل پایین تر از محل احداث سد منتقل شود . کار با پله های برقی انجام میگیرد . دمپرها بلدوزرها و مته های حفاری در محل کار برای ساختن سد به محل آورده میشوند . در لبه باز مشرف به دره دهکده ای به سرعت بنا میشود . دهکده ای بسیار مناسب برای اسکان هرچه مرفحانه تری که یک جامعه 500 نفره ایتالیایی بتوانند در آن آب و هوای گرم بیابانی به مدت سه سال اقامت کنند . همزمان با حفاریها و احداث دفاتر کار ، سایر تاسیسات فنی و اداری ، یک نیروگاه برق حرارتی مدرن با قدرت 9000 اسب بخار برای تولید انرژی مورد نیاز کار و دهکده ، یک کارگاه بزرگ مکانیکی ، یک بیمارستان مجهز به تمام امکانات و پزشکان شبانه روزی ایتالیایی آماده پذیرش بیماران ، مدرسه ای با معلمین ایتالیایی برای بچه ها از کلاس اول ابتدایی تا دبیرستان  و کلیسای سانتا باربارا ، سایر امکانات رفاهی نظیر استخرهای شنا ، زمینهای بازی و ورزش ، سینما در فضای آزاد ، سلف سرویس مجهز و آشپزهای ایتالیایی و جیره های غذایی مشخص برای همه حتی پیش خدمتان ایتالیایی ، که تماما توسط شرکت  امپریزیت ساخته شدند .

طبیعت منطقه

دهکده احداثی

حفاریها برای سد در شهریور 1339 شروع شد و در شرایط بینهایت سخت و دشوار انجام میگرفت . رسیدن به قعر رودخانه در مرداد 1340 تحقق یافت . سپس پی ریزی فونداسیون شروع شد .ابتدا کار در قسمت فوقانی بود . عملیات حفاری تکمیل شد و بیش از هفتصد هزار مترمکعب تخته سنگ از حفاریها برداشته شد . شن و ماسه مورد نیاز بتن از معادن کوهپایه در 25 کیلومتری محل سد و با رعایت کلیه مسایل آزمایشگاهی و دانه بندی دقیق استخراج میشد . مجموعا برای استخراج یک میلیون متر مکعب مورد نیاز تولید در حدود  2300 متر مکعب در روز بود . سیمان از فاصله 250 کیلومتری آورده میشد و در واگنهای مخصوصی به ایستگاه راه آهن مجاور اندیمشک آورده و از آنجا با تریلرها به محل آورده میشد . سیمان داخل سیلوهای مخصوص خالی شده و سپس به بچینگ (دستگاه تولید بتن) تلمبه میشد . شن و سنگریزه ها نیز از مجاری مخصوص تعبیه شده وارد بچینگ میشد . شن و ماسه توسط مکانیزم پیچیده ای خرد شده دسته بندی شده و در چهار گروه انبار میگردد سپس توسط تسمه نقاله هایی به سیلوی خنک کننده میرود و در آنجا با آب به دمای دو درجه سانتیگراد باقی میماند و درون یک غار بتوسط یخچالی با توان خنک کنندگی بالغ بر چهار میلیون و پانصد هزار واحد سرمایی در ساعت خنک میشوند . در حین احداث بچینگ مشکلات بسیاری که همگی برطرف شد وجود داشت من جمله ناپایداری سنگهای محل نصب بچینگ که بتوسط میله هایی مهار گردید .  تولید بتن از مهر ماه 1340 آغاز شد و تا آذر 1341 بطور بی وقفه (شبانه روزی) ادامه یافت و روزانه بیش از 3000 متر مکعب بتن تولید میشد . در هر بار حمل بتن هجده تن بتن بتوسط سطلهای مخصوص جابجا میشد که با شروع بتن ریزی بطور بی وقفه ادامه داشت و توسط ویبراتورهای بزرگ و مخصوص متراکم میشد . روز بروز سد در حال رشد و نمو بود و میرفت تا شکل ویژه خود را بگیرد .

در این میان مدخلهای تونل سرریزها در ساحل چپ داشت شکل میگرفت . حفاری برای خروج سرریز برای اولین بار در تاریخ جهان در مقطع کامل تونلی که قطرش پانزده متروشش سانتیمتر بود ، با استفاده از یک دستگاه حفاری عظیم که 14 مته سنگبری را با خود حمل میکرد صورت میگرفت . این دستگاه حفاری در همان محل کار طراحی و ساخته شده بود . وقتی سد به تراز 225 متری رسید شیرهای آبیاری کار گذاشته شدند . اولین قطعه پیش ساخته از بتن مسلح به وزن 19 تن برای ساختن سکوی فضایی به منظور کنترل شیرهای آبیاری است . با رسیدن به تراز تقریبی تاج دریچه های سر ریز نصب شده اند ودر داخل آنها اندود کاری مجاری ادامه دارد . این کار بتوسط یک جعبه متحرک روان به وزن 63 تن و دارای جکهای هیدرولیکی بمنظور حرکت شعاعی به همه طرف و مجهز به دو عدد جرثقیل ایمنی بزرگ انجام میگیرد . دهانه خروجی سرریز ها در شکل نهایی خود ظاهر میشوند .

اندود داخل تونل

دستگاه حفر تونل برای اولین بار در ایران و در این پروژه طراحی و ساخته شد

ترانس فورمرها هر یک به وزن 96 تن از بندر خرمشهر واقع در فاصله 400 کیلومتری آورده شده اند و به محوطه نصب ترانسها حمل میشوند که در خود نیروگاه در درون غار دست سازی به طول تقریبی 76 متر و عرض 18 متر و ارتفاع 35 متر است . ترانسها در آن مستقر میشوند و منتاژ کردن توربینها و ژنراتورها در حال انجام است . همزمان کار در کلیدخانه نیروگاه در مراحل پایانی است و همزمان نصب دکلهای انتقال برق با ولتاژ قوی در دست اجراست . انرژی ترانسفرماتورها که از آب رام شده رودخانه دز حاصل شده بوسیله خطوط رابط از ژنراتورها به کلیدخانه نیروگاه واقع در محوطه مشرف به دره خواهد رسید . از آنجا یک شبکه 132 هزار ولتی با ایستگاه های فرعی خود تمامی خوزستان را زیر پوشش خواهد گرفت و جریان برق را حتی تا خلیج فارس نیز خواهد رساند .
 

در آبان ماه 1341 تونل انحراف آب بسته و کار آبگیری سد آغاز میشود . و کار ساخت سد در شرف اتمام است . آخرین دستکاریها انجام میگیرد و به زودی طبیعت به حالت اولیه خود باز خواهد گشت و با انجام این کار دشوار تحت فرامین بشر ، رفاه عادی منطقه ای به وسعت یک سوم شبه جزیره ایتالیا که همان استان زرخیز خوزستان است تامین خواهد شد . سر انجام با پایان سد ، آبگیری آن هم پایان یافته و خطوط نیرو آماده انتقال برق شده و همه چیز همزمان به اتمام میرسد . و در روز پرشکوهی با حضور آریا مهر و دست مبارک ایشان برای این سرزمین ، این نیروگاه آغاز بکار مینماید . 

در آن دره که روزی خالی از همه چیز ولم یزرع بود اکنون دریاچه ای به طول بیش از شصت کیلومتر و ظرفیت بیش از سه میلیارد متر مکعب آب وجود دارد که منشا اثرات خیر و حتی تعدیل آب و هوای این منطقه خواهد شد . این سد با ارتفاع 5/203 متراز روی فونداسیونش، ششمین سد بزرگ جهان تا آن زمان و بلندترین سد خاور میانه بوده و از نوع بتنی نازک دوقوسی است . برای ساختن بدنه سد چهارصد و شصت هزار مترمکعب بتن مصرف شده و حجمی معادل چهارصدو سه هزار مترمکعب تخته سنگ و سنگریزه حفاری شده است و کل مقادیر حفاری شده برای اجرای کلیه تاسیسات این سد حجمی برابر یک میلیون مترمکعب بوده است . یکصد نفر تکنسین ایتالیایی و 426 نفر کارگر ماهر به اتفاق دوهزار نفر ایرانی که از سراسر کشور استخدام شده بودند مجموعا معادل چهارده میلیون ساعت کار انسانی را در محل پروژه انجام داده اند .